Krojači srpske sudbine

Ideja o stvaranju jedne nove države na Balkanskom poluostrvu, koja bi nosila naziv Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a koju su za vreme Prvog svetskog rata zdušno podržavali srpski političari sa tadašnjim predsednikom vlade Nikolom Pašićem na čelu - nije blagonaklono prihvaćena, ne samo u Rusiji, nego ni u nekim zapadnim zemljama, pre svega u Engleskoj i Italiji. Razlog za ovo je sledeći: u Londonu za svog glavnog neprijatelja u ovom ratu nisu smatrali Austrougarsku nego Nemačku, čija je ekspanzionistička politika ugrožavala engleske interese na Bliskom istoku i u jugoistočnoj Aziji.
Najčvršća brana za nemački “Drang nach Osten” (prodor na istok) mogao je biti, po mišljenju engeskih političara, obnovljeni Balkanski savez iz rata 1912. godine u kojem bi se ponovo na okupu našle Srbija, Grčka, Rumunija i Bugarska. Najveće probleme u pogledu obnove balkanskog vojnog bloka stvarala je, međutim, Bugarska jer se kolebala između dve zaraćene strane - sila Antante (Rusije, Engleske i Francuske) i Trojnog saveza (Nemačke, Austrougarske i Italije). Da bi pridobili Bugarsku da se priključi Antanti, odnosno da uđe u Balkanski savez, engleski političari su bili spremni da Sofiji ponude najveće teritorijalne ustupke i to ne na svoj, nego na tuđ račun. Nudili su, naime, Bugarskoj delove Makedonije, koji su bili sporni posle završetka Prvog balkanskog rata, a koje je trenutno držala Srbija. Kako bi od Beograda dobili pristanak za “određenu teritorijalnu transakciju”, Englezi su bili voljni ne samo da obnove ratom opustošenu Srbiju, nego da joj daju status i značaj velike Srbije.

Pismo Pašiću

To najbolje pokazuje sadržaj memoranduma koji je polovinom januara 1915. engleski ministar inostranih poslova Edvard Grej uputio ruskoj vladi i u kojem se kaže: “Ako srpska vlada garantuje Bugarskoj delove Makedonije, srpske aspiracije za veliku Srbiju, uključujući deo jadranske obale, biće zadovoljene.” (Ovaj memorandum na najbolji način demantuje tvrdnje pojedinih zlonamernih zapadnih političara i novinara, da je pojam i izraz “velika Srbija bio odomaćen u Beogradu”.)
Konkretizujući svoj predlog o velikoj Srbiji, Grej je 13. avgusta 1915. godine uputio drugi memorandum, ovoga puta predsedniku srpske vlade Nikoli Pašiću u kojem je izneo kakvi se teritorijalni ustupci nude Srbiji ukoliko se jedan deo Makedonije ustupi Bugarskoj. To su: “Bosna i Hercegovina, Slovenija, Srem sa Zemunom, Bačka i jadranska obala od rta Planke (nedaleko od Splita - pr. aut.) na severu do tačke 10 km južno od Cavtata, kao i ostrva (Veliki i Mali Drenik, Čiovo, Šolta, Brač, Jakljan, Koločep i Pelješac).” Sudbina srpskih krajeva u jugozapadnom Banatu “biće rešena mirovnim ugovorom, ukoliko Rumunija ne uđe u rat na strani saveznika”, ističe se u Grejovom memorandumu.
Šef engleske diplomatije je u još nekoliko navrata isticao da ambicije Londona nisu u stvaranju Jugoslavije, nego velike Srbije. U pismu koje je uputio jednom od najvećih zagovornika Jugoslavije, engleskom istoričaru Setonu Vatsonu, Grej kaže da će Srbija u slučaju savezničke pobede ujediniti sve okolne srpske teritorije i osigurati širok izlaz na Jadransko more. “Tako će nastati velika i potpuno nezavisna i suverena Srbija”, kaže Grej. Povodom ovakvog stava britanskog ministra inostranih poslova, istoričar i akademik Dragoljub Živojinović kaže: “Po svom obimu i političkim implikacijama Grejev predlog predstavljao je korak dalekosežan po značaju i posledicama. Pre svega, on je potpunije nego dotada predstavljao
britansku koncepciju i istovremeno davao podršku ideji velike Srbije. Predlog je predviđao ujedinjenje sa Srbijom svih onih krajeva Austrougarske u kojima je srpski etnički živalj sačinjavao većinu ili bar određeni procenat stanovništva. U slučaju jadranske obale preovladalo je Grejevo uverenje da Srbija treba da dobije ekonomski (trgovački) pristup na more.”
Što se tiče Italije, koja je u međuvremenu napustila Trojni savez i priključila se silama Antante, i njenog protivljenja stvaranju Jugoslavije, odnosno zalaganju za očuvanje Kraljevine Srbije, treba istaći da je takav stav proizlazio iz straha da bi osnivanje nove države na jugoistoku Evrope u kojoj bi se zajedno našli Srbi, Hrvati i Slovenci, ugrozilo interese Rima i njegove pretenzije prema Istri, kvarnerskim ostrvima i delovima Dalmacije, teritorijama koje su apeninskoj kraljevini pripale na osnovu Londonskog ugovora, a na koje je istovremeno pretendovalo većinsko hrvatsko i slovenačko stanovništvo.
Raspoloženje italijanskog javnog mnjenja u odnosu na Srbiju najbolje ilustruju pogledi dva istaknuta rimska intelektualca - Virginija Gajda i Antonija Ćipika, izneti u petrogradskom listu “Rusko je slovo”, početkom 1915. godine. “Mi ne protestujemo ni najmanje što će Srbija dobiti izlazak na more”, kažu Gajda i Ćipiko. “Ako Srbi uzmu Kotor i svu Albaniju do Drača, mi ćemo se tome radovati. Mi ne tražimo čak ni Dubrovnik. Naša je želja da živimo u miru i prijateljstvu sa Srbijom, a naročito sa Rusijom. Mi se borimo isključivo protiv Hrvata, predstavnika tzv. austroslavizma, koji je stvorila habzburška politika.”
U zvaničnim krugovima Italije, u kojima se vodilo računa o raspoloženju javnog mnjenja, takođe se isticala privrženost jačanju Kraljevine Srbije i uvažavali njeni zahtevi za izlazak na more, ali je istovremeno izražavano nepoverenje prema stvaranju Jugoslavije. Italijanski ministar inostranih poslova Sidnej Sonino je 4. avgusta 1915. godine zamolio ruskog poslanika u Rimu Aleksandra Girsa da Rusija poverljivo saopšti srpskoj vladi da je u jednom članu tajnog Londonskog ugovora predviđeno da Srbija dobije na Jadranskom moru, između ostalog, Split i Dubrovnik i da se Italija tome ne protivi. Što se tiče Rijeke, treba reći da se istaknuti italijanski novinar i političar Salvemino Gaetano u listu “Unita” zalagao da ovaj primorski grad “dobije svoju tradicionalnu autonomiju pod zaštitom Italije i Srbije”.

Život u miru

Pošto je u pogledu stvaranja Jugoslavije skeptično raspoloženje vladalo i u Francuskoj, predsednik Jugoslovenskog odbora Ante Trumbić je u svom dnevniku 11. septembra 1915. godine zapisao “da se Rusija i Italija protive stvaranju jugoslovenske države, a da im u tome Francuska i Engleska sekundiraju”.
Nepoverenje među vodećim političarima Antante u odnosu na stvaranje Jugoslavije vladalo je sve do polovine 1918, takoreći do kraja Prvog svetskog rata. Obrt u stavovima nekih evropskih državnika nastao je posle nagle promene američke politike u ovom ratu u koji je ona ušla krajem 1917. godine. Predsednik SAD Vudro Vilson je, naime, iz osnova promenio mišljenje u vezi sa sudbinom Austrougarske: umesto njenog opstanka i obnove za šta se zalagao 1917. godine, na kraju rata je zagovarao rasturanje i komadanje habzburške monarhije.
Najvatreniji privrženici jugoslovenske ideje bili su ohrabreni promenama stava američkog predsednika, jer je samo na ruševinama Austrougarske mogla nići Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.